Rydych yn ei 'nabod yn dda - mae'n holl-bresennol, ysywaeth. Mae'n siarad Cymraeg caboledig - wir, yn well na chi a fi - er mai Saesneg yw'r ci. Braidd yn swil yw'r plant o siarad Cymraeg: efallai mai'r ci sydd i'w feio. Ac mae'r wraig, wrth gwrs, yn methu'n lân a deall pam nad yw'r plant yn siarad Cymraeg efo'r ymwelydd: 

"Down, Fido!", mae'n sgrechian, rhwng yr ymddiheuriad a'r eglurhad.

la, rydych yn siwr o'i 'nabod. Yn enwedig os ydych yn Gymro Da. Fo, rydych chi'n cofio, oedd llywydd y gymdeithas y llynedd. Cymro i'r carn.

"Down, Fido!", daw'r sgrechian eto; ac mae'r cyn-lywydd - chwarae teg iddo - yn aberthu uchafbwynt ei araith ar Yr Heniaith i weiddi "Take that blasted dog out!" wrth y plant.

Huw yw'r hynaf. "Hiw" mae'r fam yn ei alw, gan danlinellu'r gh. Ond chwarae teg i'r tad, Huw (Wyndodaidd o yddfol) yw'r ynganiad yng ngwydd ffanaticiaid yr iaith.

"Pet" maen nhw'n galw'r ieuengaf. Cofiwch chi - fe gafodd ei bedyddio'n Haf, mewn gwewyr o wlatgarwch ysbeidiol, deuddydd ar ôl urddo'r cyn-lywydd. Ond pwy feddyliai bryd hynny mai Saeson fyddai'r cymdogion newydd? A phwy allai feio Saeson mor gymdogol - oni warchodent? - am feddwl mai'r Saesneg am "hanner" oedd "Half?"

Dechreuais wenu. "Rwy'n cofio hogan o'r enw Claire yn mynd i fyw i'r de. . . . " Ond roedd hi braidd yn anodd esbonio'r gwamalrwydd, rhwng Ffeido a'r sgrechian a'r rhesi dibendraw o lyfrau amryliw "The Book Club" a safai'n wyryfaidd dynn o'm blaen.

Roedd Dadi wedi ail afael yn araith Yr Heniaith, a Mami ar ei thraed. "Do have a cup of tea with us," meddai wrthyf, gan anghofio fy mhresenoldeb.

"Cymraeg, ddynas!" gwamalodd Dadi. "And take that blasted dog out!"

Chwarae teg i Huw y mab, hefyd. Fe briododd pan dyfodd yn Hugh gh, ac er coffadwriaeth i'w dad, fe ganwyd un pennill yn Gymraeg. 'Doedd Mami ddim yn siwr iawn sut i ddweud y geiriau erbyn hyn; ond er coffadwriaeth i'r cyn-lywydd, fe hymiodd y geiriau yn Gymraeg. Fe fyddai Dadi'n siwr o ddeall - ac oni chanwyd un emyn cyfan yn Gymraeg yn yr angladd er mai Sais oedd y W.M.? "To the Sacred Memory of William Theodore Williams (ap Brangwyn)," sisialodd wrthi’i hun yn hapus, gan gofio lled a thrwch y mynor caboledig, gan euro cynnwys y cromfachau, gan ddiolch am y Theodore.

Ficar oedd gŵr Haf. Roedd Grannie'n falch erbyn hyn ei bod wedi troi'n eglwyswraig ychydig cyn y briodas; p'un bynnag, chollod hi 'rioed wasanaeth "Armistice Sunday" na Sul y Maer yn yr eglwys gadeiriol, a 'doedd ganddi 'rioed fawr i’w ddweud wrth ripitio. Ac erbyn i'r drydedd ferch gael ei geni i'r Ficar, roedd Grannie'n gwybod hyd 'n oed y Litani, air Saesneg am air Saesneg.

Cofiwch, roedd braidd yn anodd i'r Hen Ledi wybod yn union ffordd oedd y gwynt yn chwythu bob amser. Mae'n wir fod y Ficar wrth ei fodd yn darganfod y gwreiddiau Celtaidd, a doedd ganddo ddim i'w ddweud wrth Awstin. Ond Saesneg oedd ei bregethau o'r bath bob amser. Ac er mai Marjorie ronc oedd y gyntaf o'r tair, roedd yr ail yn Anna feiblaidd-gosmopolitan-Gymreig, a'r drydedd yn Siân.

Druan o Grannie. Mae'n debyg mai Rhagluniaeth a'i rhoddodd ochr yn ochr â Theodore, cyn i Siân ddechrau mynd i'r ysgol.

Fel y dwedodd Haf wrth y mamau Cymraeg eraill wrth glwyd yr Ysgol Gymraeg - "Poor thing! Her ways were getting rather strange - so old-fashioned, you know!"

Cyhoeddwyd yn YCYMRO, 6 Awst 1964.

(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

FFAIR PWC

Welsoch chi fwch-gafr byw, corniog erioed, a hwnnw ar ben stondin pren deg troedfedd ar hugain o uchder? A phedwar fflag yn hysbysebu Guinness yn cwhwfan o bedair cornel ei gorlan aruchel? Heb sôn am fand chwe-darn yn corddi cerddoriaeth rhywle rhwng yr afr a'r llawr, a tharpowlin gwarchodol rhwng pennau'r band a'r afr?

Naddo?

Wel, fuoch chi 'rioed yn Ffair Pwc, 'ta, yng Nghilorglin, yn ne-orllewin lwerddon?

Dyna 'chi le! Tridiau yn Awst - Sul, Llun a Mawrth - mae hen bentra bach Cilorglin yn ferw o bobol, yn Ilifo o gwrw, yn arogli'n hyfryd o dail ceffylau, ac yn diasbedain dan gynddaredd y cyrn siarad sy'n crogi o grib y stondin amhosib hyd at y bont sy'n arwain i'r pentre.

Mae'r bwch llyffetheiriog yn cnoi ei dusw gwair yn hamddenol braf. 'Dyw'r cyrn siarad a'r band a'r fflagiau yn mennu dim arno.

Decllath odditano, mae'r tincars hwythau yn fodlon braf eu byd, yn drachtio'r cwrw du ac yn cnoi traed moch 'di berwi. Mae tair o'u gwragedd yn eistedd ar y pafin nid nepell o stondin yr afr, gwydraid o gwrw yn llaw bob un, a babi bodlon ar bob glin. Mae'r babis hwythau mor hamddenol â'r bwch-gafr ac mor dew a budur a hapus â'r mamau.

Ffair y tincars ydi Ffair Pwc yng Nghilorglin. Mae'r tincars yn heidio yno yn eu carafanau ceffylog, a'r tridiau byr yn cywasgu mwy o fywyd i'w horiau di-gloc na cheir mewn tri mis o fodolaeth y rhelyw ohonom.

Yn ymyl y tair sy'n eistedd ar y pafin, mae un arall yn dawnsio. Mae 'na wydraid ganddi hithau, hefyd, a sigarét "Sweet Afton" yn hongian o gornel ei cheg. Cylch trwchus o Wyddelod gwâr yn eu siwtiau Sul yn syllu arni'n hunanymwybodol, ac un o lanciau cringoch y tincars yn gwthio drwy'r dyrfa efo'r het hel pres. Mae'r casgliad yn dda - mwy mewn ofn o lygaid pefriol y llencyn cringoch, mi gredaf, nag mewn teyrnged i allu'r dawnsiwr.

Nid y band - na'r tincars - yw'r unig berfformwyr. Mae stryd Clorglin yn faes Steddfod, a stondin yr afr yn babell yr ŵyl. Y band chwe-darn sy'n cyfeilio i'r cystadleuwyr, ac mae'r llwyfan 'ynghrog rhwng yr afr a'r stryd! Rhywbeth fel hyn, mi gredaf, fyddai hunllef Cynan; ac mae defodau Gorsedd Beirdd Ynys Prydain mor ddi-liw â Chyfarfod Misol o'u cymharu â Steddfod Ffair Pwc.

Nid Archdderwydd mo'r bwch-gafr, ond Brenin - Brenin Pwc. Mae'n cael ei goroni ddydd Sul, yn gorymdeithio drwy strydoedd y pentra ac yna yn cael ei winshio i ben y stondin amhosib. Ac yno y mae am dridiau, yn cnoi ac yn cnoi.

"Pam 'dach chi'n winshio bwch-gafr i ben stondin pren decllath?" gofynnais i amryw. Dim syniad! 'Doedd 'run cof o'r canrifoedd pell wedi pontio'r gagendor rhwng y cyndadau cyntefig a meibion yr ugeinfed ganrif. (Ond i'r Gwyddelod gwâr y gofynnais y cwestiwn).

Tybed, petawn i wedi gofyn i rai o'r tincars, a fyddai ateb? Synnwn i ddim nad oeddynt hwy yn wir ddeiliaid i'r Brenin Pwc, ac adlais cryf o'r gorffennol byw yn atsain yn eu hisymwybod.

Darlledwyd ar TREM BBC, Medi 8 1964
Cyhoeddwyd yn HAMDDEN, Rhagfyr 1964.
(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

Rhyw fyd od ydi byd cŵn a chathod. Dyna 'chi fwrdd-coffi smart a chaboledig er enghraifft - y gwe-pry-cop yng nghorneli'r coesau a'r sylfaen "pren-tair-haen" maen nhw'n eu gweld. A 'dydy-nhw ddim yn gweld y Iliw lelog ar bren y ffenest, ond yn unig y paent lliw siocled tywyll sy'n llwydo dan y sil. Maen nhw'n gweld godre trowsusau a hemiau sgerti byth a beunydd, ac maen nhw'n gwybod i'r dim pwy sy'n gwisgo trons hir yn yr haf.

Naw oed oeddwn i pan ddechreuodd yr Ail Ryfel Byd - pum mlynedd ar hugain yn ôl. A rhyw olygfa ci-a-chath gefais i o'r byd gwallgof hwnnw. Dyrchafu llygaid - a gweld y gwe-pry-cop a'r pren-tair-haen lle gwelai eraill brydferthwch ysgleiniog y pren derw trwch papur. Gweld llodrau dynoliaeth - a'r godre wedi breuo - lle gwelai eraill gorunau disgybledig yn drwch o saim-ogla-da.

"Maen nhw wedi saethu Jyrman i lawr!": aeth y si drwy'r ysgol. "Fe gewch chi fynd adra bum munud ynghynt" - meddai'r prifathro wrth ein dosbarth - "i chi gael gweld y Jyrman." Gwobr, dalltwch chi, oedd hyn - am mai'n dosbarth ni oedd wedi hel fwyaf o sosbenni aliwminiwm i'r "salvage" o bawb yn yr ysgol, er i fam Huw gymryd un o'r sosbenni aliwminiwm o'r lori "salvage" a rhoi ceiniog yr un i Huw a minnau am beidio dweud.

Safai'r Almaenwr ar lwyfan y stesion - rhwng dau awyrennwr o'r ysgol fomio. A ninnau, bencampwyr yr helfa sosbenni, yn sefyll yn hanner cylch syfrdanol bedair llath oddi wrtho. Welais i 'rioed ben mor felyn ar lencyn mor dal. Fe'i gwelaf rŵan. A'r groes haearn ynghrog uwch ei galon.

"Dowch, hogia!". Y hi, y ffeindia fyw, oedd yn ein hannog. "Gwaeddwch Bw!"

Gwridais, a syllais ar ddüwch meddal y sgidiau hedfan. Ond gyda hi, a chyda Huw, a chyda'r hanner-cylch o hogia'r dosbarth, fe waeddais innau "Bw!"

Heddiw, bum mlynedd ar hugain wedyn, ni chiliodd y gwrid yn llwyr.

"Wyddost ti," meddai Huw, un diwmod, "Dydyn nhw ddim yn taflu pridd yn gynta ar ben y peilots mae nhw'n gladdu yn y fynwent os 'di nhw'n Jyrmans. Mae nhw'n pwiri gynta."

"Nagdyn!"

"Ydyn!"

Safai Huw a minnau ar un o'r cistiau llechi yn yr hen fynwent, yn syllu drwy'r eiddew a dyfai ar ben y wal - y wal a wahanai'r fynwent hen a'r fynwent newydd. "Jyrman 'di hwn wsti," sisialodd Huw. "Gawn ni weld nhw'n pwiri, toc."

Cyflawnwyd y ddefod o gladdu. Uwchben, rhwygai awyrennau Penyberth yr hyn oedd yn weddill o dawelwch cysegredig Pen Llŷn.

"Falle nad Jyrman oedd o," meddais wrth Huw, wrth i'r dyrnaid di-ddeigryn gefnu ar y bedd llawn a cherdded allan o'r fynwent newydd. "Jyrman 'di hwn, wsti," sisialais, "er na wnaethon nhw bwiri!"

"Naddo," meddai Huw, yn siomedig.

Chawsom ni fawr o hwyl yn hel mwyar duon yn yr hen fynwent o hynny hyd amser te.

Darllenwyd ar TREM, BBC, 15 Medi 1964.

Cyhoeddwyd yn Hamdden, Hydref 1965 ac yna yn Amryw Ddarnau (Cyhoeddiadau Modern, 1968)

Welais i 'rioed stîm rolar yn crashio'n erbyn siop ffish a tships – welsoch chi? Ond synnwn i ddim nad yw'r digwyddiad cyffrous a syfrdanol hwn yn beth tra chyffredin yn ardal Bangor.

O leiaf, dyna'r syniad mae dyn yn ei gael wrth rannu pamffledi Cymdeithas yr laith Gymraeg yn y dre.

Cnocio'r drws: "Bore da!"

Y drws yn cil-agor:

"Good Morning."

"Pamffled Cymdeithas yr laith Gymraeg - am ddim."

"Thank you" - ac edrych ar y bamffled. Yna, yn sydyn, rhyw oleuni newydd yn fflachio i lygaid y darllenydd, a blaenau'i draed yn gwneud miniwet ar y rhiniog, a'i lais yn fêl a melfed wrth ddatgan yn gyfrinachol: "The steam-roller crashed into the fish-and-chips shop!"

Y tro cynta i hyn ddigwydd, edrychais arno'n ofnus. Beth ddylwn ei wneud? Rhedeg i ffwrdd? Dweud "la!" - neu "Nage!" Dweud "Yeah-yeah?" Crio? 'Ta chwerthin?

"The steamroller crashed into the fish-and-chip shop," meddai eilwaith, a'r mêl a'r melfed wedi troi'n finegr a sachlian. 'Sgydwodd y bamffled iaith yn fy wyneb. "Os 'dach chi'n Gymro, ia, dydwch hyna'n Gymraeg!"

Pesychais yn gwrtais. Crafais fy mhen. "Wel. . . . "

"Wel?"

"Wel, y... wel..."

"Twt, twt!" tytiodd. "A chitha'n meddwl ych bod chi'n Gymro."

Cododd y bamffled iaith yn faner buddugoliaeth uwch ei ben, ac mewn llais llwyfan, adroddodd yn urddasol: "Gwrthdarodd yr agerdreiglydd â'r maeldy pysg ac ysglodion cloron."

"la siwr," meddais, mewn llais porthi pregethwrol, gan gau'r Ilidiart yn ddiogel ar fy ôl. Croesais y ffordd. Curais y drws.

"The steamroller. . . " dechreuodd y dyn-dros-ffordd, gan ddawnsio'r un miniwet a'r cynta. Ond dyna'r cyfan a glywais.

Boddwyd ei lais gan lais y cynta - roedd hwnnw'n bloeddio nerth esgyrn ei ben (ar draws y ffordd, cofiwch) am rywun yn "rhoddi blwch ei ysmyglus yn llogell ei lodrau."

Teimlais fel Sais mewn Seiat. Ac es adre - i feddwl.

Darlledwyd ar TREM BBC, 12 Ionawr 1965.
(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

'RHEN LANC

"Rhen Lanc" oedd ei lasenw - chwarelwr fel 'nhad yng Ngharreg yr Imbill, ac ewyrth iddo, brawd ei fam.

'Roedd yn perthyn i oes y brwmstan a'r tân, a defnydd crai ei wneuthuriad oedd ithfaen y chwarel a ffrydiau gorlifog ffynnon Jacob. Ymdoddai'r ddeubeth - y garreg galed a'r ffrydiau melys - yn un yn undod ei bersonoliaeth. Y nhw - y graig a'r ffynnon - oedd popeth: ystyfnigrwydd y graig oedd gewynnau ei grefydd, a dyfroedd y ffynnon oedd y ffrwd a fyrlymai drwy wythiennau bywyd ei ddyddiau gwaith. Melfaréd y chwarel oedd ei siwt seiat, a thrwch ychwanegol o flacin oedd unig arbenigrwydd ei sgidiau Sul.

Un o flodau Seion oeddwn i bryd hynny, yn gwywo yn y set flaen ger y tanllwyth glo yn y Band-o'-Hôp. Brith iawn yw fy ngho' o'r Hen Lanc - tybed a oedd yr ithfaen yn rhy galed i'r gwreiddiau tyner gael gafael tyn, a gorlif ffynnon Jacob yn wlith rhy drwm i betalau gwan? Ac eto, 'dwn i ddim . . . o'r dŵr a'r tân a'r ithfaen a'r brwmstan, mae rhyw ychydig, gobeithiaf, yn aros o hyd yn fy ngwneuthuriad innau. Yn aros, efallai, mor gyndyn ag yr arhosai'r farnish gludiog a chwysai o'r seti pitsh-pein yn y Band-o'-Hôp ar seddau'n trwsusau.

"Taflwyd Joseff lawr i'r pydew" oedd y cantata un Groglith (ddanteithiol wledd) wedi marw'r Hen Lanc, a phob un o flodau Seion wedi'u trawsnewid yn fflyd amryliw y diffeithwch dwyreiniol.

Roedd y coco ar fy wyneb a choban biws fenthyg fy chwaer yn fwy trallod i mi na'r pydew i Joseff, a'r cyfan - y coco a'r goban a phopeth - yn ing angau i goffadwriaeth biwritanaidd 'Rhen Lanc.

Glynodd y cof o'r coco chwyslyd a'r goban biws am dragwyddoldeb plentyn; fe erys y brith gof o biwritaniaeth gyfoethog 'Rhen Lanc yn hwy.

Pob parch i'th lwch, 'Rhen Lanc - i gadernid dy graig ac i felystra dy ffynnon, i odidowgrwydd dy ffydd seml, ac i berffeithrwydd dy gredo amherffaith.

Tybed a fedri di, 'Rhen Lanc, yn ngrym y brith gof sy'n aros, roi'r ithfaen gadarn eilwaith dan fy nhraed, ac arllwys eto drwy wythiennau f'enaid y dyfroedd clir o'th ffynnon hen?

Darlledwyd ar TREM BBC, 16 Chwefror 1965.

Atgyhoeddwyd yn Bara Brith (Cyh Modern, 1971).

Y dydd o'r blaen, mi es i a'r hogia 'ma i Wylfa, i ben pella Ynys Môn.

Maen nhw'n codi Atomfa yn Wylfa - ond dach chi'n gwybod, ’ran hynny. Mae pawb yn gwybod. Mae'n talu, dach chi'n gweld, i roi cyhoeddusrwydd da i betha fel hyn. Anwybodaeth, meddan nhw, sy'n meithrin ofn.

la, roedd hi'n ddiwrnod braf. A'r hogia - chwech oed ac wyth oed - fel dau gyw gog yn set ôl y car.

"Yli!" gwaeddodd Geraint, rhyw ddwy filltir o Wylfa - "Goliath!"

"la," meddai Robin, yn ddigon didaro, gan gil-edrych i gyfeiriad y craen haearn philistaidd oedd yn camu'n haerllug dros fryniau'r gorwel. "Dw i wedi'i weld o o'r blaen, yn Nhrawsfynydd." Ac aeth Robin yn ôl i chwilio'r gwrychoedd a chwyrlïai heibio am gynffonnau-ŵyn-bach.

Roedd y car a ninnau wedi cyrraedd mynedfa'r Atomfa cyn cael hyd i gynffonnau-ŵyn-bach. Arhosais o flaen yr hysbysfwrdd anferth.

"Atomfa Gwylfa," darllenodd Geraint. "Mae o'n Gymraeg!"

A chwarae teg i'r Awdurdodau hynaws - mae hysbysfwrdd yr Atomfa yn rhoi teyrnged ysgrifenedig i'r heniaith - heb na chromfach gwarchodol na safle seleraidd iddi.

"Falla gawn ni rai ar y ffordd yn ôl," sibrydodd Robin, a'i lygaid yn chwilota'n anobeithiol am gynffonnau-ŵyn-bach ymysg tom y tractorau a thu hwnt i weirgloddiau ddoe. "Mae Miss Tomos isio rai."

Aethom ymlaen i'r maes parcio cyhoeddus.

"S'mae! Mae'n braf!"

"I don't speak it," meddai'r wyneb merfaidd dan y corun dur.

"Pam mae o'n gwisgo het haearn?" gofynnodd Geraint. "'Di o ddim yn soldiwr, nag 'di?"

"Falla bod hi'n beryg yma," cynigiodd Robin. "Atomfa 'di hi, cofia." Roedd 'na gynffonnau-ŵyn-bach yn crogi'n llychlyd yng ngwrych y maes parcio; ond ddaru'r hogia mo'u gweld - roedd y ddau yn syllu ar het haearn y Sais.

"Ffordd hyn, hogia!" Roedd yr Awdurdodau wedi gwneud llwybr bach del, del, o'r maes parcio i gyfeiriad y tŵr gwylio uchel.

Roedd 'na ochra bach taclus i'r llwybr bach del, a'r drain a'r mieri a'r cynffonnau-ŵyn-bach wedi'u tocio'n dwt. Tŵr gwylio cyhoeddus 'di o, dach chi'n gweld, a 'does wiw i neb o'r cyhoedd gael dolur ar y llwybr bach del.

Fe ddaethom o hyd i'r tŵr gwylio, ac esgyn i'w gopa gwydrog.

I'r aswy, roedd rhengau o gytiau Gwyddelod a theirw dur ac ysgerbydau rhydlyd yn rheibio'r golwg. Ac i'r dde, creigiau cynoesol Môn a thangnefedd byw y gwanwyn cyntaf.

Pwysodd Geraint y botwm coch yn y caban gwydr. Roedd y tri ohonom yn disgwyl am y llais electronig - llais, yn ôl yr addewid, a wni ddisgrifio'r olygfa ddynol mewn Cymraeg a Saesneg. Ni ddaeth y llais - roedd y teclyn yn fud. A, wel - dim colled, 'fallai.

Aethom yn ôl - rhwng môr a mwd; rhwng grymustra cyntefig y creigiau hen a rhwysg dibwrpas y meistri newydd - hyd at y llwybr bach twt â'i ochra bach del, â'i ddrain wedi'u tocio rhag brifo neb.

Yno, fin-fin â'r llwybr, mewn hirsgwar o bridd llwm, fe welais y cennin Pedr. Pum daffodil, yn noeth eu melyn a'u gwyrdd. Pridd llwyd oedd eu lawnt, a llwydwyn-felyn oedd Iliw eu bonau - Iliw deilen a dyfwyd dan do. Plygai eu dail llednais i guddio'r bonau noeth, a gwyrai'r pum pen tua'r llawr.

Gwridais am eu noethni; ni welodd y plant nhw.

Gadawsom y lle. Gadawsom y tŵr gwylio a'i lais electronig mud.

Gadawsom bum daffodil yr Awdurdod gwâr. Aethom i chwilio am gynffonnau-ŵyn-bach.

Darlledwyd ar CYWAINBBC, 24 Ebrill 1965.
Cyhoeddwyd yn HAMDDEN, Chwefror 1966.
(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

Glywsoch chi 'rioed am y "Siti of Banguh"? 'Dw i ddim yn sôn am leinar nac am dîm pêl-droed - ond am ddinas Gymraeg mewn ardal Gymreig. Enw'r lle ers talwm, meddan nhw, oedd "Bangor Fawr yn Arfon" - ond rargian, fedrwch chi ddim cael enw mor anwaraidd â hynna ar dre sy mor agos at y Roial Byro of C'narfon, na fedrwch? Na - mae'r "Siti of Banguh" gymaint yn neisiach, yn tydi? Yn dipyn mwy roial.

Mae 2 allan o bob 3 yn y Siti yn siarad Cymraeg - yn ôl Cyfrifiad Iaith (Swyddogol) 1961. Ond mae'n rhaid gen i mai siarad ac nid darllen yr iaith maen nhw - achos, 'dach chi'n gweld, "Siti of Banguh," nid DINAS BANGOR, sy wedi'i sgrifennu 'mhobman.

Yn rhyfedd iawn (fel deudodd ffrind o'r De) mae 'na fwy o iaith y Tseinî i'w gweld ar adeiladau'r ddinas na sydd 'na o iaith y Cymro - dau fwyty Tseiniaidd, a'r ddau yn rhodresgar-ysgrifenedig Dseiniaidd. Peth od yntê? A finna wedi meddwl erioed mai pobol gwrtais iawn oedd y Tseiniaid, yn bwoian byth-a-hefyd efo'u dwylo yn eu llewys ac yn dweud petha fel "feli onalabl jenglmn." Dêr, sut maen nhw'n medru bod mor anghwrtais ag arddel eu hiaith-ysgrifenedig yn agored-gyhoeddus, yntê?

Mae sôn am Dseiniaid yn gwneud i ddyn feddwl am ufudd-dod (neu anufudd-dod) plant i'w rhieni. Ond ar y llaw arall, falla mai cwrteisi cynhenid plant y ddinas sy'n eu gwneud yn llai Cymreig na'u rhieni. Mae'r plant, dach chi'n gweld, tipyn mwy cwrtais na'r rhieni, ac wedi rhoi heibio'r fath anghwrteisi â siarad Cymraeg yng ngŵydd Saeson cwrtais, di-Gymraeg – er, cofiwch, fod disgyblion ysgol fwyaf y ddinas (yr Ysgol Gymraeg) yn dal i wneud peth mor anghwrtais â siarad Cymraeg. Ond diolch i'r drefn - mae nifer da o blant y ddinas yn medru deud petha fel "Shrup!" a "Bingo tonight, yeh?" ac yn siwr i chi, fe fydd gwybodaeth drwyadl a chyhyrog fel hyn o'r Saesneg yn gaffaeliad mawr iddyn nhw rhyw ddydd a ddaw, ac yn dwad â swyddi breision iawn iddyn nhw yn Lloegr.

Roedd 'na gnoc ar y drws y dydd o'r blaen - dau sgowt bach "Bob-a-Job."

"Fedrwch chi siarad Cymraeg?"

"No!"

"Dowch yn ôl fory ar ôl i chi ddysgu brawddeg Gymraeg - ac mi gewch chi swllt."

Daeth fory. Daeth y ddau sgowt, cnoc, cnoc.

"Rŵan ta!"

Ac medda'r ddau efo'i gilydd: "Y-mae-y-bachgen-yn-crïo-yn-y-tŷ." Rhoddais swllt iddyn nhw, ac es i'r tŷ - i wrando ar Gôr Godre'r Aran yn canu "Cymru" Gwenallt, ac i grïo lond bol.

*     *     *

Gyda llaw - a chyn gorffen - falle mod i wedi bod braidd yn annheg. Wedi meddwl, mae 'na un lle ym Mangor sy'n arddel, yn gwbwl agored, yr enw "Dinas Bangor."

Dowch i mewn i'r ddinas o gyfeiriad Bethesda, i lawr Allt Marchogion, ac ar y llaw chwith, yn anghwrtais-eglur, yn Ffroidaidd-eironig, fe welwch y geiriau swyddogol-gynghoraidd-arwyddocaol:

MYNWENT DINAS BANGOR

Cyhoeddwyd yn Y Cymro, 23 Rhagfyr 1965.

(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

SIOU A MOWNTI

Roedd 'na Siou Flodau ym Mhorthaethwy 'chydig ddyddiau 'nôl, ac un dda oedd hi hefyd, 'nol unrhyw safon. Ond 'rhyn oedd yn ei gwneud hi'n arbennig o dda - i'm tyb i - oedd y ffaith mai Siou Flodau Gymraeg oedd hi.

Undeb y Gymraeg Fyw oedd wedi'i threfnu - a phob tamaid o bapur argraffedig a phob cyhoeddiad swyddogol yn Gymraeg i gyd. Ac yn sicr ddigon, dyma’r Siou Flodau gynta 'rioed i gynnwys stondin gwerthu llyfrau Cymraeg, ac i lwyfannu unawdydd yn canu penillion am yr iaith.

'Roedd yr iaith ym mhobman - yn hollol, gwbwl naturiol, heb unrhyw ffalster, a chydag addasrwydd cyflawn. A wyddoch chi – synnwn i ddim nad oedd naturioldeb a chynhesrwydd teuluol yr amgylchiad yn rhoi lliw newydd i'r blodau a sawr newydd i'r llysiau; fe fyddai Syr John, rwy'n siŵr, wedi cytuno mai sŵn yr iaith... roes i'r "petalau'r" lluniaidd dro, a lliw a "sawr y gwin".

'Roedd yr hogia wedi dod i'r Siou efo mi, ac yn dân gwyllt ar y diwedd am gael prynu rhai o'r llysiau a'r blodau. Cariodd Geraint anferth o faro i'r car, fel brenin yn cario teyrnwialen, a Robin yn cario'i dusw blodau mor urddasol a phe bai'n cyflwyno aberthged i archdderwydd.

Ac effaith hyn i gyd oedd gwneud i mi feddwl am Mownti Wembli. Dim ond hen drigolion tre Pwllheli sy'n gwybod beth ydi Mownti Wembli - ond mi eglura i chi:

Wembli oedd enw hen faes pêl-droed Pwllheli -  a chreda i byth nad oes cae o'r un enw rhywle yn Lloegr erbyn heddiw. Wembli Pwllheli oedd safle'r 'Mownti' - a'r Mownti oedd y siou amaethyddol.

'Roedd dau ddigwyddiad pwysig iawn ynglŷn â'r mownti i ni'r plant... yr entri a'r exit.

Fel hyn roedd yr entri: tri ohonom yn cronni'n pres poced i dalu mynediad un, yr un hwnnw'n mynd i mewn ac yna'n dod allan yn syth er mwyn cael PASS inc efo stamp rwber ar sawdl ei fawd, ac yna - yn ddiymdroi - yn trosglwyddo'r nod inc i'n crwyn ni tra 'roedd yr inc yn wlyb. A dyna'r tri ohonom ni i mewn am bris un!

Yr ail ddigwyddiad pwysig oedd rhannu'r llysiau ar ddiwedd y Mownti. 'Fallai fod garddwyr yn fwy hael 'radeg hynny, neu blant Pwllheli'n well am ffugio chwant bwyd! P'un bynnag, 'roedd y llysiau yn cael eu rhannu am ddim, a phob plentyn yn mynd adre efo cyfraniad i'r lobsgows.

Pawb ond Dic Bach.

Druan o Dic! 'Roedd popeth wedi diflannu cyn iddo roi'i ddwylo ar ddim.

"Cofia di ddwad â rwbath adra efo chdi tro ’ma," siarsiodd ei fam, un tro.

"’Na i, Mam!"

Ac yn siwr i chi, 'flwyddyn honno, ar ôl y Mownti, 'roedd Dic Bach yn sefyll ar y rhiniog ac yn curo'r drws efo blaen ei droed, yn wên o glust i glust, a'i ddwylo'n dynn tu ôl i'w gefn.

Gest ti rwbath, ngwas i?"

"Do, Mam. A mae o 'di cael ffyrs preis!"

Darlledwyd ar Trem BBC, 1 Hydref 1965.
Cyhoeddwyd yn Hamdden, Tachwedd 1966.

(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

CWRTEISRWYDD Y CYMRO

Cwrteisrwydd y Cymro - neu o leiaf yr hyn y mae'n ei alw'n gwrteisrwydd - yw un o'i elynion pennaf.

Nid cwrteisrwydd mohono, mewn gwirionedd. Rhyw gymysgedd od ydyw, a'i elfennau yw'r swildod sy'n tarddu o ymdeimlad israddol, yr ymgreiniad meddyliol ffiaidd sy'n perthyn i'r taeog ei ysbryd, a'r llwfdra moesol sy'n nodweddiadol o'r hawdd-ei-fyd ac sy'n un o ganlyniadau anocheladwy gwladwriaeth les.

Mae'n hawdd deall tarddiad y ffug- gwrteisrwydd hwn. Cyfyd yn naturiol pan fo cenedl fechan ddiwylliedig - cenedl lle mae'r "pethe" yn rhywbeth amgenach ac mwy real nag unrhyw "kulture" bondigrybwyll - wedi'i darostwng yn wleidyddol i genedl fawr sy'n benboeth ei chenedlaetholdeb ("patriotism" yw'r gair brodorol), sy'n eithafol yn ei hymlid cudd-gyfrwys ac agored o bopeth estronol, ac sy'n gosod Mamon yn dduw uwchlaw'r duwiau.

Dyma darddiad y ffug- gwrteisrwydd. A'i feithrinfa yw hawddfyd materol ein pobol heddiw; y mae bol gorlawn yn cynysgaeddu ysbryd llwfr, a gwely goresmwyth yn gwyro'r asgwrn cefn.

Na feier y Cymry'n rhy drwm am eu darostyngiad presennol i gyflwr meddyliol taeogion, nac am eu parodrwydd i fabwysiadu safonau materol a safbwynt meddwl cul, ynysol, brodorion Lloegr. Fe fu Lloegr yn ddiwyd iawn drwy'r canrifoedd yn ein halogi a'n llurgunio - yn gwbwl fwriadol, yn ddi-ildio ac yn ddidrugaredd, a gyda'r fath gyfrwystra fel nad ydym yn fodlon credu i hyn ddigwydd o gwbwl.

Nid ydym yn fodlon credu - fe fyddai credu'r fath beth yn "anghwrtais!" Druain ohonom - un o symtomau ein hafiechyd cenedlaethol yw ein hamharodrwydd i gredu ein bod yn afiach.

Ond edrychwn ar Gymru. Tagwyd ein hiaith, prif atalfa i ddarostyngiad llwyr a buan, hyd at drengi. Tanseiliwyd ein hunanbarch cenhedlig drwy ein amddifadu o'n gorffennol. Mae iaith y Saeson ar dafodau ein pobol yn dystiolaeth fyw o glyfrwch politicaidd Lloegr, ac yn drwst angau ein cenedl. Mae anwybodaeth ein pobol o'u tarddiad hanesyddol a'u hysgariad oddi wrth draddodiadau'r gorffennol yn profi effeithiolrwydd dieflig yr "ofer chwedlau hanesyddol" a ledaenwyd ac a ledaenir yn ein hysgolion i amcanion propaganda gwleidyddol Lloegr.

Gorddweud? Na. Iaith y treisiwr yng ngenau ein pobol yw sêl ein darostyngiad, a difwyno ein hetifeddiaeth o'r gorffennol yw'r mwyaf erchyll o'n colledion niferus.

Gwrandewch ar Wade-Williams yn disgrifio Cymru yn Seiliau Hanesyddol Cenedlaetholdeb Cymru: "Er symled ac er mor eglur eu hatgofion hanesyddol, fe dorwyd (sic) ar eu traws gan ddyfaliadau Beda, hanesydd mwyaf ei oes, a gŵr oedd yn casáu'r Cymry a'u holl weithredoedd... Fe'm argyhoeddwyd i mai hon yw'r brofedigaeth arwaf a ddaeth i ran y Cymry erioed, a'i bod trwy'r ysgolion yn mennu arnom hyd heddiw... Yn fyr, swm a sylwedd yr haeriadau ffol hyn a darddai o waith Beda oedd mai Britanni Lloegr wedi eu gyrru o'u gwlad oedd Brythoniaid Cymru. Trwy'r ddysgeidiaeth hon, na allaf lai na'i galw'n arswydus, daethai’r Cymry i amau [i gredu?] mai bobl (sic) wastad ar encil oeddynt, er mae'r (sic) gwrthwyneb hollol oedd wir..." Ac wrth drafod y de exidio Britanniae, prif ffynhonnell Beda o chwedl y goncwest Eingl-Seisnig, fe ddywed: "A maentumiaf yn ddibetrus y bydd y genedl Gymreig, hyd oni ddealler y llyfryn hwn am yr hyn ydyw, yn agored fel y mae hi heddiw, yn annheg, yn afresymol, a heb unrhyw sylfaen mewn hanes, i ysbryd digalondid gorchfygedig." Ymhellach: "Ni ddaw gwir atgyfodiad byth i Gymru nes iddi ail afael ar y gwir am ei tharddiad."

Ychydig amser yn ôl, clywais athrawes Gymraeg, mewn ysgol yng Nghymru, yn egluro'r gair "oxen" i'r dosbarth gyda'r frawddeg arwyddocaol: "They were the animals which the Anglo-Saxons used for ploughing." Druain o'r Brythoniaid! Mae'n debyg eu bod yn cnoi esgyrn amrwd yn ogofeydd dilewyrch ymennydd yr athrawes tra'r oedd yr hil Diwtonaidd yn trin meysydd ffrwythlon Lloegr fras! Ac os nad yw arwyddocâd y frawddeg a ddefnyddiwyd gan yr athrawes yn gyfangwbl amlwg i chi, ceisiwch ddychmygu athrawes o Ffrances, mewn ysgol yn Ffrainc, yn egluro'r gair "ychen" fel "Yr anifail a ddefnyddiwyd i aredig gan yr hen Diwtoniaid!"

Onid yw tarddiad ein "cwrteisi" yn hollol glir? Dyna'r Cymry sy'n rhy "gwrtais" i siarad Cymraeg yng ngŵydd Saeson a fu'n ddigon anghwrtais i wrthod dysgu iaith eu harlwywyr  - mae'n arswydo rhag i'r gwrandawr gwâr glywed y sŵn cnoi esgyrn yn seiniau'r Gymraeg! A'r Cymry sy'n rhy "gwrtais" i fynnu swyddogion Cymraeg eu hiaith - mae "ysbryd digalondid y gorchfygedig" yn eu llesteirio, ac ardderchogrwydd epil Beda yn eu llethu. Truain wŷr! Nid ydynt yn deall mai "ofer chwedlau" yw meithrinfa eu "cwrteisi", ac mai'r taeog sydd ynddynt sy'n bodloni ar iaith y Sais. Dylem dosturio wrthynt, a dangos iddynt mai twyll a chelwydd yw sail yr hyn a alwant yn "gwrteisi."

Tosturiwn wrth y rhain. Ond nid y lleill - nid yr ychydig a fu'n ddigon ffodus i ddod o hyd i'n gorffennol ac i gyfrannu o draddodiadau'n cenedl, ond sydd eto'n gwerthu'r enedigaeth fraint. Ni allant hwy bledio "ysbryd digalondid y gorchfygedig" yn esgus i'w llwfdra a'u taeogrwydd, nac i esbonio'u hymdrechion chwerthinllyd i fod yn gysgodion bratiog o Saeson eilradd. Gwrthuni, ac nid tosturi, yw eu haeddiant. Dyma sbwriel Cymru - y goleuedig dall a'r cewri bach, sy'n ceisio cuddio eu materoliaeth moethus a'u dyheadau hunan-geisiol drwy bledio "Cwrteisi! Cwrteisi!"

Cyhoeddwyd yn Barn, Mehefin 1964.
(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

Y mae cyfran helaeth o bobl y byd yn newynu. Yn Ne Affrica, ac yn yr Unol Daleithiau, esgymunir y negro. Syrth gwenwyn anweledig o'r entrychion ac ymgloddia yn esgyrn y di-anedig. Wele ddifesur y pwerau mawrion wedi'u cysegru i dduwiau rhyfel.

Pa hawl sydd gennym ni, ychydig Gymry pitw, i ymboeni ynglŷn â thranc iaith sydd eisoes yn ddiflastod yng ngenau y mwyafrif o'n pobol? Pa "foesoldeb newydd" a gyfiawnhâ ein brwydrau Chwihotaidd i ennill ffurflenni swyddogol Cymraeg tra pery un plentyn newynog yn India? Neu i fanylu'n ffanaticaidd parthed iaith gwŷs a siec a hysbyseb tra bo teuluoedd yn anfreintiedig oherwydd Iliw eu croen? Onid ffolineb yw cythruddo'n hunain am mai di-Gymraeg fydd plant Cymru yfory pan gofiwn mai malldod y strontiwm fydd ym mêr eu hesgyrn?

Iaith lleiafrif bychan yw'r iaith Gymraeg. Ychydig, ar hyn o bryd, yw ei gwerth economaidd yng Nghymru. Nid yw'n iaith ryngwladol, ac nid oes fawr ddim - odid ddim - gwerth ariannol i'n hiaith tu faes i Gymru. Iaith yr ychydig yw hi - iaith fach, bitw a diwerth yn ôl safonau ein hoes.

Y "MAWR" yw popeth heddiw. Gwledydd mawr. "Egwyddorion" mawr. Cyfrif banc a pheiriannau golchi a setiau teledu - MAWR. Dyna'r ddelwedd; dyna'r nod. Dyna uchafbwynt gorchest yr unigolyn. Dyna berffeithrwydd. Hyn yw godidowgrwydd yr iaith Saesneg - mae'n "fawr." Hyn hefyd yw israddoldeb yr iaith Gymraeg - mae'n "fach a di-nod."

Y DDELWEDD FAWR sy'n pentyrru aur i goffrau cwmnïau rocedi - nid yw griddfannau babanod croenddu yn mennu ar effeithiolrwydd roced. Y DDELWEDD FAWR sy'n llwytho'r awyr â strontiwm naw-deg - nid yw'r erchyllbethau a esgorir gan wragedd dynion ymhen cenedlaethau yn ddim ond hunllef dychymyg niwrotig, hunllef lwyd sy'n pylu'n ddim yn llewyrch breuddwydion y gwladwriaethau MAWR. Y DDELWEDD FAWR - mawredd yr hil welw - sy'n meithrin yr ofn o'r arall bychan a all dyfu'n fwy, a'r ofn hyn yn caethiwo'r negro yn selerydd y gymdeithas wen.

A'r DDELWEDD FAWR sy'n gwneud tranc yr iaith Gymraeg yn rhywbeth dibwys a di-sylw.

Pa beth a wnawn? Pa feddyginiaeth sydd gennym? Cyfraniad ariannol i un o'r cymdeithasau sy'n porthi'r newynog? Ymuno ag un o'r mudiadau sy'n ymladd dros hawliau'r negro? Ymgysegru i weithgarwch gyda CND? Ail-ymaelodi â'r PPU?

Byddwn onest. Onid cyfran bychan "o'r hyn sydd weddill" oedd y cyfraniad i OXFAM? A sawl myfyriwr neu ymwelydd croenddu a fu'n torri bara wrth ein bwrdd ar ôl i ni ymaelodi â'r mudiad gwrth-apartheid? A wnaethom, a dweud y gwir, ymgysegru'n hunain i waith CND? A thybed, wrth ail-ymaelodi â'r PPU, a wnaethom glirio'n dyledion - y rhai ariannol yn unig, hyd yn oed - a fu'n tyfu'n flynyddol ers 1946?

Byddwn yn gwbwl onest. A wnaethom yr hyn sydd yn ein gallu i ddryllio'r DDELWEDD FAWR?

Naddo, wrth gwrs - ni chawsom gyfle. Nid yw myfyrwyr croenddu ar gael bob amser te, na gorymdaith CND bob pnawn Sadwrn. A pha gyfle sydd i heddychwr - amser heddwch?

Ond mae cyfle. Yma, o'n cwmpas, o ddydd i ddydd, wele faes brwydr, wele gyfle i frwydro'n feunyddiol dros rywbeth "bychan, di-werth, di-nod." Drwy ymladd brwydr yr iaith, ymgodymwn â'r gau-egwyddorion hynny sy'n gynheiliaid ac yn gynhyrchion y DDELWEDD FAWR - y gau-egwyddorion sy'n swyno ein byd hyd at drwmgwsg angau.

Chwihotaidd?

Gwyddom nad yw mynnu ffurflen Gymraeg yn mynd i lenwi bol yr un Indiad newynog. Gwyddom nad yw llenwi ein sieciau yn Gymraeg yn mynd i buro'r byd - na hyd yn oed aberau a llechweddau Cymru - o dom gwenwynig y pwerau niwclear. Gwyddom nad yw rhoi arwyddion "Llythyrdy" ar adeiladau'r post yn mynd i agor y drysau clöedig i'r croenddu. 

Ond yr un yw'r frwydr: brwydr y "pethau bychain" yn erbyn y DDELWEDD FAWR. A chan mai Cymry ydym, a chan mai'r Gymraeg yw ein hiaith ac iaith ein plant, yna'r frwydr i adnewyddu ac ymgryfhau'r iaith hon yw ein sgarmes neilltuol ni yn y frwydr fwy.

Cyhoeddwyd gyntaf yn y Faner, 15 Hydref 1964.
Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)
Yna yn Rhifyn 35 o'r Faner Newydd, Rhagfyr, 2005.

TRIDEG-SAITH

Mae rhai agweddau o ddatblygiad plentyn yn adlewyrchu datblygiad cyffelyb yn hanes yr hil. Welsoch chi blentyn sydd newydd ddechrau gwersi rhifyddeg yn gwneud ei symiau syml? Yna fe welsoch y plentyn yn "cyfri ar ei fysedd". A'r un modd, gyda'r bysedd yn dywyswyr y daeth yr hil ddynol i ymbalfalu'i ffordd drwy ddrysni byd rhifau gyntaf.

Deg bys - gan alw'r bodiau'n fysedd - sydd gennym: a chan mai'r deg bys oedd cynheiliaid cyntaf yr hil ym mröydd mathemateg, megis ag y maent i'r plentyn yn ei wersi cynnar, yna fe dyfodd rhyw arbenigrwydd neilltuol i'r rhif deg. Nifer y bysedd ar y ddwy law oedd cylch cyflawn y weithred o rifo; deg, gan hynny, oedd diwedd pob pennod yn stori'r rhifau.

Gyda phob un o'r rhifau o "un" i "ddeg", mae i bob rhif ei enw neilltuol, cwbwl bersonol. Ac mewn cydraddoldeb â phob un o'r rhifau hyd at ddeg, gallwn roi disgrifiad cyfatebol, ar drawiad, gyda'r bysedd. Ond gyda'r rhif deg, dyna'r bysedd i gyd wedi'u dihysbyddu, a dyna natur bersonol, diberthynas y rhif-enwau yn diflannu - am ysbaid, beth bynnag.

Beth am y rhif sy'n dilyn deg? Dull y plentyn yw dangos bysedd y ddwy law, a dilyn ag un bys unigol. A'r un modd gyda'r hil yn ei phlentyndod - gan amgyffred y rhif fel "un deg un". Mae enwau'r rhifau sy'n canlyn yn ail-adrodd y patrwm, hyd nes i'r rhif dan sylw fod yn hafal i ddwywaith nifer y bysedd - yn "ddau ddeg". A chan fod perthynas mor syml a chlós rhwng y rhif "dau ddeg" a'r  rhif arbennig "deg", mae "dau ddeg" yn etifeddu rhyw arbenigrwydd eilradd ac ail-law; mae'n cael enw sy'n ymddangos yn ddiberthynas â'r rhifenwau a'i rhagflaenodd, ac fe'i defnyddir fel endid rhifol - "ugain" - i ddisgrifio rhifau eraill.

Paham, tybed - a rhwng cromfachau - fod llwyth o Esgimoaid yn perchen enwau arbennig a neilltuol ar gyfer pob un o'r rhifau hyd at ugain? Mae'n demtasiwn, rhwng difri a chwarae, rhoi penrhyddid i'n dychymyg, a phriodoli hyn i'r arferiad, ymysg Einsteiniaid cyntefig y llwyth, o ddefnyddio bysedd y traed yn ogystal â bysedd y dwylo wrth rifo. Gan gofio'r hin (a brathu'r tafod), a oes awgrym yn hyn mai ymfudwyr troednoeth o wlad gynhesach oedd cyndeidiau'r Escimoniaid hyn? (Os oes ethnolegwr ymysg ein darllenwyr - traethed!)

Sut bynnag am yr Esgimoaid, rydym ni, gyda'n deg enw neilltuol am y rhifau o un i ddeg ac enw neilltuol am "ddau ddeg" yn plethu'r enwau sylfaenol hyn mewn dulliau gwahanol ac addas i ddisgrifio bob un o'r rhifau cynyddol - hyd at naw deg naw.

Yna, daw enw newydd: cant. A pha ryfedd fod enw newydd, di-gyswllt, wedi'i roi i'r rhif hwn? Os yw deg yn rhif mor bwysig, onid yw "deg-deg" yn ddeublyg ei bwysigrwydd, ac yn mynnu enw neilltuol? Felly hefyd gyda "deg-deg-deg" - a'i enw yw mil.

Nifer y bysedd a feddwn, gan hynny, a luniodd ein disgrifiad geiriol o rifau. Dyma, hefyd, paham yr amgyffrwn rifau mawr fel "hyn-a-hyn" o ddegau a deg-degau a deg-deg-degau. Nid oes unrhyw neilltuolrwydd mathemategol i'r rhif deg. Yn wir, mae deuddeg, sy'n hollti'n rhwydd, yn llawer iawn gwell rhif na deg fel sylfaen i ddisgrifio a thrafod rhifau - a hyn, wrth gwrs, yw'r rheswm dros fodolaeth "dwsin" fel endid rhifol (ond israddol) yn gyfochrog â'r holl-bwysig "deg".

Petai dyn - pob dyn, erioed - wedi'i eni heb fodiau i'w ddwylo, ni fyddai'r enwau "naw" a "deg" yn bod yn Gymraeg, na "neuf" a "dix" yn Ffrangeg, na "nine" a "ten" yn Saesneg. I'r dynion wyth bys, ni fyddai unrhyw arwyddocâd arbennig i'r rhif deg, ond fe fyddai wyth yn odiaeth o bwysig. Eu disgrifiad o ddeg fyddai "un wyth a dau", ac o gant, "wyth-wyth a phedwar-wyth a phedwar." Ond ataliwn rhag crechwenu oherwydd cymhlethdod eu disgrifiadau - fe fyddai ganddynt enw bach unsill, twt a del am ein "pedwar a thrigain" (neu wyth-wyth) ni, ac enw unsill arall am ein "pum cant a deuddeg" (neu wyth-wyth-wyth) ni!

Ond yn ôl at y dyn deg bys. Gwelsom mai mewn cylchoedd o ddeg y mae e'n rhifo. Naturiol, felly, yw iddo ddefnyddio symbolau rhifau yn ôl yr un patrwm, gan roi arbenigrwydd i ddeg yn ei rif-nodiant fel yn ei rif-enwi. Ac yn ôl y patrwm "degol", unig ystyr y nodiant 358 yw "tri deg-deg a phump deg ac wyth"; neu'n fyr: "tri chant a phump deg ac wyth". Hyn, a hyn yn unig, yw unig ystyr pendant, mathemategol y tri symbol 3 a 5 ac 8 wedi'u gosod yn y drefn arbennig: 3 - 5 - 8.

Fe ddaw hyn â ni wyneb yn wyneb â'r anfanteisio dybryd sy'n perthyn i'r dull clasurol Cymraeg o enwi rhifau - rhifau a nodir yn ôl y dull degol o rif-nodiant. Mae'r dull clasurol o enwi rhifau yn anghyson â'r dull degol o nodi rhif mewn o leiaf dri modd; ac, o safbwynt y gwyddoniaethau, mae iddo anfantais arall.

Yn gyntaf, mae defnyddio "ugain" fel endid rhifol i ddisgrifio rhifau eraill (e.e. pedwar ugain) yn taro'n groes i'r dull o nodi.

Nid

7 + (4 x 20)

yw'r nodiant a ddefnyddiwn am "saith a phedwar ugain" ond 87.

Golyga hyn fod yn rhaid i'r sawl sy'n clywed yr enw "saith a phedwar ugain" newid yr enw yn ei feddwl (er yn anymwybodol, efallai) naill ai yn "wyth-deg saith" neu yn "eighty seven" cyn iddo fedru ysgrifennu'r nodiant 87. Effaith hyn yw ychwanegu proses feddyliol ddiangenrhaid i'r weithred o drosi rhif-enw yn rhif-nodiant (neu'r gwrthwyneb); ac ym myd mathemateg, ni ellir cyfiawnhau hyn. A'r canlyniad ymarferol, fel y gŵyr pawb, yw i'r nodiant 87 gael ei ddarllen gennym ni'r Cymry Cymraeg fel "eighty seven". (Byddwch onest: a wnaethoch chi, eiliad yn ôl, ddarllen 87 fel "saith a phedwar ugain"?)

Nid yw'r gwendid hwn yn perthyn i'r dull Saesneg: fe ddiflannodd ymadroddion megis "three score and ten" i ebargofiant ers amser. Ond mae'n digwydd, i raddau llai, yn y Ffrangeg. Diddorol, gan hynny, yw sylwi fod rhif-enwau newydd megis huitante a neufante yn disodli'r quatre-vingt a'r quatre-vignt dix clasurol yn Ffrangeg Gwlad Belg, yn enwedig felly mewn cysylltiadau mathemategol a gwyddonol.

Yr ail wendid yn y dull clasurol Cymraeg o rif-enwi yw gwrthdroi'r unedau a'r degau. "Pump a thrigain", meddir, ond 65 ac nid 56 a ysgrifennir. Mae hyn yn wendid - ond i raddau llai o lawer - yn y rhif-enwi Saesneg am y "teens" ac fe ŵyr seicolegwyr addysg y gwledydd Eingl-Sacsonaidd mor anfanteisiol yw'r gwrthdaro hwn wrth ddysgu rhifyddeg elfennol i blant Saesneg eu hiaith.

Y trydydd gwendid - un bychan, efallai - yw'r defnydd a wneir o'r term "deunaw" am un deg wyth. Yn fathemategol, mae'n gwbwl afrosgo, yn ddigyswllt hollol â'r rhif-enwau eraill, ac yn erchyll o anghyson. Pam tybed y mabwysiadwyd "dau-naw" am 18, ond nid "dau-chwech" am 12 a "dau-saith" am 14? Os oes ateb gan un o'r darllenwyr, buaswn yn falch iawn o'i gael!

Yn bedwerydd, mae'r modd yr holltir y rhif-enw clasurol i gynnwys enw'r hyn a rifir yn wendid. Beth yw 37.67 Kilogram yn ôl y dull clasurol? A ellir cymharu "dau Gilogram ar bymtheg ar hugain pwynt chwe saith" â "tri deg saith pwynt chwe saith Kilogram", a dweud y gwir?

*   *   *

Gwyddom fod y Gymraeg yn ymladd am ei heinioes yn erbyn ffactorau sydd bron yn anorchfygol. Gwyddom hefyd mai tuedd yr oes (er drwg neu er da) yw tuag at wyddoniaeth; yn feunyddiol, mae termau gwyddonol yn dod fwyfwy yn dermau bywyd cyffredin. Ni all y Gymraeg fyw os gwrthyd gwmpasu holl agweddau bywyd - gan gynnwys gwyddoniaeth os deil at ddull o rif-enwi mor anaddas â'r dull clasurol.

Paratowyd y ffordd gan y lediwr emynau: "Emyn chwe chant, saith deg a dau". A phwy o'r purwyr sy'n sôn am y flwyddyn "mil, naw cant, pump a thrigain”? Pwy sy'n darllen pris mewn ffenestr siop fel "dau swllt ar bymtheg ar hugain ac un geiniog ar ddeg?" Ac onid "tri deg saith" a ddywed y plentyn yng ngwersi rhifyddeg yr ysgolion cynradd Cymraeg? A chofiwn hefyd mai'r dewis yw rhwng "tri deg saith" a "thirty seven" - nid rhwng "tri deg saith" a "dau ar bymtheg ar hugain".

Tra pery'r dull clasurol o rif-enwi, fe bery'r Cymry i lurgunio a gwahanu eu hiaith drwy ddefnyddio'r Saesneg i ddisgrifio rhifau; gwneir hefyd y Gymraeg yn gwbwl anaddas fel iaith pynciau gwyddonol a mathemategol yn ein hysgolion a cholegau.

Y Cymro, Chwefror 25, 1965.
 (Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

"STRYD FAWR? TRY HIGH STREET!"

Mae stryd yn nhre Pwllheli, a'i henw'n Sicin Sed. Neu dyna oedd ei henw ar dafod-leferydd pan o'n i'n byw yn y dre, yn hogyn ysgol deng mlwydd oed, chwarter canrif yn ôl. "King's Head Street" yw'r enw heddiw, mi warantaf, er fod platiau haearn yn neuben y stryd yn darllen Stryd "King's Head."

Mewn rhan arall o'r dre, roedd adfeilion cwrt o deios yn cuddio mewn triongl o dai, a'r "entri" i'r cwrt yn dwnel drwy un o'r rhesdai. Sgifftan oedd ein henw ni ar y lle. Does dim teios yno heddiw, na nemor ddim o'u hôl. Does dim un o blatiau haearn y Cyngor yno, chwaith, i ddweud mai STRYD "GIFT OF ANN" oedd yr enw un waith, ac mai haelioni'r Frenhines Ann, o Loegr, a'r elusendai a godwyd yno un tro, oedd tarddiad ein Sgifftan ni. O leiaf, dyna 'sboniad yr haneswyr lleol.

Mae Pwllheli yn frith o hen enwau diddorol am strydoedd a rhanbarthau'r dre - rhai yn rhamantus, rhai yn lled dywyll eu hystyr, eraill yn anesboniadwy, bron. Does dim anhawster gyda Rodyn a Lawr Gors a Lawr Tai, na Phenlleiniau, Pen-cob a'r Gadlys. Ond beth am Rala, Pentra-wanc a Phentra-pôth? Mae Lonco-bach yn ddirgelwch i'r dyn dwad, nes iddo weld yr arwydd haearn a'i Lôn Cob Bach disgybledig. A chydag enwau ardderchog megis Penrhydliniog a Thalcymerau, mae'r lled ddirgelwch yn cynyddu rhamant yr enwau. Diolch i'r drefn (yn ffurf y Cyngor Trefol a'i arwyddion haearn), ni wnaiff y rhain ddirywio'n 'Penny Lenny' a 'Talky Mary' - onid 'ruwd a redodd, ar lafar.

Eto i gyd, serch platiau dwyieithog y Cyngor, mae Pen Lôn Llŷn (a'r addewid o orwelion sancteiddiolach) wedi crebachu'n "Lleyn Street." Carthwyd Stryd Moch yn "Gaol Street" anacronistaidd, gyda'r awgrym fod hynafieithrwydd yr iaith fain yn neisiach na rhochiadau'r Gymraeg. A hyn i gyd, cofier, er i droliau ffermydd-unieithog Pen Llŷn, mor ddiweddar â'r tri degau, ymgasglu'n rhes hir yng ngwaelod Stryd Moch bob dydd Mercher marchnad - y troliau'n dynn o foch dan eu rhwydi rhaff, a rhochian y genfaint yn rhechan drwy ddrws ffrynt cil agored y Meitar, allan drwy'r drws cefn llydan, i atsain lawr Stryd Lygod. Mae cof brith gennyf o'r moch, ond nid y llygod.

Mae yna Lôn Dywod a "Sand Street" ym Mhwllheli - y ddwy yn wahanol, a'r ddwy (ynghyd â Phen Cei) ymhell o'r môr erbyn hyn.

"New Street" yw'r Saesneg swyddogol, gogoneddus, am Lôn Dywod (Lôn Dwad ar lafar), a'r Traeth yw gwreiddiol "Sand Street" - fe aeth y "tr" ar goll o "Strand Street" ers talwm iawn.

Heddiw, mae plant Traeth a Lôn Dwad yn gorfod cerdded i Lamor Berch (Glan-y-môr Abererch), neu i Pitsin ("pitching" cerrig yr harbwr), neu "rownd y Ddau" (y ddau bromenâd sy'n caethiwo Lamor Dre) os ydynt am anadlu tipyn o heli'r môr.

Mae'r Maes - brith gof o laswellt, a Sasiwn mewn pabell enfawr, a'r "Wall of Death" mewn cwt pren anferth, crwn - wedi'i drigonomeiddio'n "Maes Square" erbyn hyn, gyda'i arwynebedd tarmac a'i gerrig palmant onglog, a'i lochesi-bws yn bwyntiau ABC. Mae Pentra-poth (Pentref Poeth y plat haeam) wedi colli ei gynhesrwydd - fferodd yn "North Street," "No Entry," "One Way Street." Fe aeth Lôn Cob yn "Embankment Road," Stryd Llan yn "Church Place" - a diflanodd Cae Brics a Phit Cŵn, Tocyn Brwyn a Thocia, i ddifancoll ddiddagrau ymysg y genhedlaeth newydd.

Chwarter canrif yn ôl, pan oeddwn i yn hogyn ysgol deg oed (yn 1939), anaml iawn y defnyddid yr enwau Saesneg ar lafar - oddigerth i enwau "datblygiadau" brics-melyn Solomon Andrews o Gaerdydd, a adeiladwyd ac a fedyddiwyd ym mhlentyndod fy rhieni - "West End," "Recreation Road," "South Beach" a "Cardiff Road." Onid oes rhyw eironi rhyfedd yn y ffaith mai'r unig enw Cymraeg a ddaeth o'r cyfnod melyn hwnnw oedd - Pont Solomon?

Pa fodd yr halogi? Sut bu i'r hen enwau, oedd yn fyw ar wefusau plant ysgol y dre chwarter canrif yn ôl, ddiflannu bron yn llwyr erbyn hyn? Mae'r dre yn dal yn weddol Gymreig, a'r Cyngor, fel y crybwyllwyd, wedi rhoi'r enwau Cymraeg ar blatiau haearn yr arwyddion beth amser yn ôl.

Mae'r ateb, rwy'n credu, yn hawdd i ddod o hyd iddo - Saesneg yw iaith y papurach, iaith y byd swyddogol; Saesneg oedd, ac yw, iaith yr hysbysebion a'r hysbysiadau, iaith y ffurflenni swyddogol ac iaith swyddogol y llythyrdy, iaith masnach, iaith arian. Pan oedd hysbyseb Saesneg mewn papur Cymraeg lleol yn cymeradwyo dulliau trin gwallt "Mirabella's Hairdressing Salon," onid oedd "Slaughterhouse View" yn gyfeiriad mwy addas na "Lôn Lau" i sefydliad mor ffroenuchel? Pan oedd hysbysiadau ysgrifenedig Eglwys y Llan yn Saesneg, genedlaethau'n ôl, onid naturiol oedd i Stryd Llan gael ei hanglicaneiddio'n "Church Place?" Ac onid oedd y ffurflenni swyddogol yn dweud yn ddigon plaen: "Return to the Ministry of Pensions Office, High Street, Pwllheli?" Y cyfeiriadau Saesneg, yn ddieithriad, a ddefnyddiwyd ar amlenni swyddogol, ar ddogfennau'r Cyngor, ar gofrestri etholiad a chofrestr y "Register-R." Nid oedd iaith Pantycelyn yn ddigon urddasol i foli Mamon, ac enwau Saesneg strydoedd Pwllheli sydd i'w gweld ar fantolenni ac yn adroddiadau'r capeli Cymraeg. Yn merw'r fath lifeiriant, taflwyd ymaith y cyfan, bron, o'r hen enwau Cymraeg gonest ac ystyrlawn, ac yn eu lle cafwyd snobeiddiwch anonest "West End", gwreiddioldeb ail-law "New Street," a noethni di-rym "North Street" druan.

A chyda'r enwau, y gwreiddiau, hefyd. Dadwreiddiwyd plant y dre o'u cynefin hanesyddol, trawsblanwyd hwy i ryw fyd papur Seisnigaidd, ffals a ffug. Mor ffals â chenhinen blastig, mor ffug â phrins-o-wêls.

Soniais am Sicing Sed a Sgifftan fy mhlentyndod - mor anseisnig, os nad mor bersain, â Phenrhydliniog a Thalcymerau. Fe anseisnigwyd, oni chymreigiwyd, yr enwau estron gan gymdeithas uniaith Gymraeg, gyhyrog ei hiaith. Llarpiwyd y seiniau Seisnig, a hyrddiwyd nhw'n ôl yn feiddgar, yn fendigedig, yn orchestgar Gymreig, mor Gyrnreig ag "inci-smôl" am liquorice ball, "shel-ffiar" am fire shovel, "tobias" (marblis gwydr, mawr o boteli cwrw hen-ffasiwn) am beer taws, "ffenas sgeilat" am sky-light, "dannedd cryja-byja" am gutta-percha teeth, "Rel We" am The Railway Temperance Hotel, a "Ragat" am The Ragged School Mission Hall.

Ond mae'n rhy hwyr i hynna ddigwydd rŵan. Mae'n rhy hwyr bellach i gymdeithas ddwyieithog, sy'n wan a bratiog ei Chymraeg, fedru derbyn a gweddnewid y llu o dermau Seisnig sy'n tagu'n hiaith. Ni chlywir "cream slice" yn troi yn "leisa gri," na "fish fingers" yn "shingars pysgod" - o hyn i Sul Pys. Bellach, mae'n rhaid bathu mwy a mwy o dermau Cymraeg, yn llawer mwy trwyadl ac yn llawer mwy niferus na wneir yn bresennol - a'u bathu ar frys.

Ac wedi'u bathu, rhaid eu gwthio, gwthio - yn yr ysgolion a'r colegau Cymraeg, mewn cylchgronau a llyfrau a phapurau, yn rhaglenni Cymraeg y radio a'r teledu, yn ddeheuig, yn feunyddiol, yn ddidrugaredd. Ac o'u defnyddio, fe ddônt mor naturiol a rhesymol â "rhaglen deledu" neu "darw potel."

'Run pryd, rhaid dal ein gafael yn dynn, yn wancus ac yn eithafol yn yr hen enwau Cymraeg sydd bron â diflannu. Dechreuwn gydag enwau'n strydoedd, enwau'n trefi a phentrefi, enwau'n siroedd. Defnyddiwn nhw ar ddogfennau a ffurflenni swyddogol, mewn hysbysebion ac ar amlenni, ac ar lafar. Gofynnwn i'n cynghorau lleol a'n cyrff cyhoeddus eraill eu harddel.

Cyhoeddwyd yn BARN, Medi 1965.
(Ailgyhoeddwyd yn y gyfrol 'Amryw Ddarnau' (Cyhoeddiadau Modern Cymreig, 1968)

Gweler hefyd: Bathu termau.